W naszym mieście do czasów obecnych zachowało się niewiele zabytkowych obiektów, zwłaszcza drewnianych. Jeżeli już mamy do czynienia z budynkiem zabytkowym, to pochodzi on najczęściej z wieku XIX lub XX. W mieście nie ma kilkusetletnich budowli. W dawnych czasach zabudowa miasta była w większości lub w całości drewniana i była niszczona przez wielokrotne pożary. Najstarsze obiekty w mieście pochodzą z XVIII stulecia. Są to: Dwór Marsów (obecnie muzeum), Kaplica Łask i Kaplica przy ul. Kościuszki. Jednak wędrując ulicami Limanowej wciąż widać wiele śladów czasów galicyjskich a nawet starszych.

   Zaczynając naszą wędrówkę od ulicy Jana Pawła II warto zwrócić uwagę na zabudowę. Na pierwszy rzut oka niewiele ciekawych rzeczy. Kilka kamienic z przed I wojny światowej lub międzywojnia i dwa stare domy z okresu galicyjskiego. Reszta to obiekty wniesione w drugiej połowie XX wieku. Jednak sam układ własnościowy i działki na których stoją budynki prawdopodobnie niewiele lub wcale nie zmieniły się od momentu założenia miasta w 1565 roku. Ponadto wiadomo, że miasto na pewno w wieku XVII i XVIII otoczone było palisadą oraz, że posiadało bramę miejską zwaną krakowską. Biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu i to, że obecna ulica Jana Pawła II dawniej zwana była Krakowską pozwala nam przypuszczać, że owa brama stała prawdopodobnie w rejonie mostu na potoku Mordarka, który wówczas również musiał istnieć tyle, że w formie drewnianej.

   Podobna sytuacja jeśli chodzi o działki ma miejsce w rynku i sąsiednich ulicach. Mimo zaburzenia pierwotnego podziału po zachodniej, północnej i północno-wschodniej części rynku to po stronie wschodniej ( wraz z ul. Kościuszki) a zwłaszcza południowej dawny podział działek jest nadal widoczny. Sam układ miasta założonego na prawie magdeburskim idealnie widać na zdjęciach satelitarnych. Jest to swego rodzaju „niewidzialny” zabytek. Limanowski rynek również jest „niewidzialnym” zabytkiem. Przez setki lat był miejscem wielu ważnych dla miasta wydarzeń historycznych. Podobnie jak w wielu innych miastach w Limanowej do XVIII wieku na środku rynku stał też ratusz, najprawdopodobniej drewniany. Dowiadujemy się o tym budynku z Księgi Wójtowsko-Ławniczej Miasta Limanowa z lat 1770-1798: „Plac w samym środku Rynku jest, na którym ratusz stał”.

   Kierując się ulicą Kościuszki możemy zauważyć zjawisko podobne do ulicy Jana Pawła II. Nowe budynki usługowe stoją na starym układzie własnościowym. Dziś chyba jedynym zabytkiem na tej ulicy jest kamienica „Pod białym orłem”. Większość budynków powstała współcześnie w miejscu wyburzonych starych domów galicyjskich. Nieliczne już obecnie w naszym mieście stanowiły architekturę typową dla tzw. sztetlu czyli miasteczek polsko-żydowskich. Jeden z ostatnich domów tego typu został zburzony w ostatnim czasie a na jego miejscu powstał nowoczesny obiekt handlowy.

   Przy rynku limanowskim stoją dwa interesujące budynki, jedne z najstarszych w mieście. Pierwszy to budynek obok drogerii, gdzie obecnie znajdują się sklepy i lokale usługowe. Powstał on może jeszcze pod koniec lat 30 XIX wieku. Mieszkał w nim w latach 1843-1869 Leon Żuławski, lekarz, świadek rabacji chłopskiej w 1846 roku. Wydarzenia z roku 1846, które miały miejsce w Limanowej zostały przez niego spisane w poemacie „Oblężenie Limanowy czyli Rzeź Galicyjska 1846”. Wówczas, gdy w całej Galicji chłopi napadali na dwory i mordowali szlachtę, na Limanową w lutym 1846 roku również uderzył oddział chłopski. Mieszczanie limanowscy uzbrojeni w strzelby wraz garstką żołnierzy wojska cesarskiego odparli ataki chłopów, którzy sądzili, że w mieście znajdują się powstańcy (trwało wtedy powstanie krakowskie) w związku z czym chcieli je spalić. Dzięki woli obrońców Limanowa ocalała. Budynek ten prezentuje klasyczny przykład budownictwa połowy XIX wieku i oprócz tego, że jest jednym z najstarszych w naszym mieście to jest również niemym świadkiem burzliwych dni roku 1846.

   Drugi budynek stoi w południowo-wschodnim narożniku rynku. Obecnie znajduje się tam restauracja i lokal usługowy. Budynek ten powstał prawdopodobnie w podobnym czasie co omówiony powyżej. Mieścił się w nim zajazd dla dyliżansów, gdzie po długiej i ciężkiej podróży galicyjskimi drogami za opłatą można było smacznie zjeść lub przenocować.

   Przechodząc na ulicę Krótką widzimy resztki dawnego budownictwa drewnianego. Jest to relikt starej Limanowej. Obecnie budynki te mieszczą sklepy a ich wygląd zewnętrzny jest znacznie zmieniony, w większości są one otynkowane lub pokryte blachą przez co zatraciły swój pierwotny charakter. Jedynie fragment jednego z tych domów jest dziś odsłonięty. Przez odpadający stary tynk widzimy konstrukcję z drewnianych belek.

   Z ulicy Krótkiej wychodzimy na Józefa Marka. Naprzeciwko nas widzimy niemal nietknięty współczesną ingerencją kolejny drewniany dom kryty papą, który z pewnością powstał jeszcze za panowania Habsburgów. Ten jeden z ostatnich śladów przeszłości miasta kontrastuje z nowo budowaną obok galerią, choć po mieście chodzą słuchy, że i on zostanie niedługo zburzony.

   Naszą wędrówkę kończymy na „Kamieńcu”. To tutaj w okresie II wojny światowej Niemcy utworzyli getto dla ludności żydowskiej. W tamtym czasie była to gęsto zabudowana część miasta. Ten stan utrzymywał się jeszcze wiele lat po wojnie. Obecnie większość niegdyś stojących tu domów nie istnieje a w ich miejscu zorganizowano targ. Jednak pozostał jeszcze ostatni na „Kamieńcu” stary dom pamiętający dramat Żydów w getcie limanowskim.

   W naszej Limanowej bardzo lekkomyślnie podchodzi się do zabytków materialnych. Nie są one objęte ochroną i mogą być dowolnie oszpecone lub zburzone. Czy resztki dawnego budownictwa miejskiego, które przetrwały w centrum Limanowej są skazane na zniszczenie? Bardzo możliwe. Budynek „Pałacyku pod Pszczółką”, gdzie komuniści katowali i zabijali polskich patriotów  wraz z sąsiednim budynkiem biblioteki zostały sprzedane prywatnemu inwestorowi. Czy w miejscu ważnym dla Limanowian powstanie kolejny zagraniczny market? Miejmy nadzieję, że nie.

Źródła:

Zeszyty Muzeum Regionalnego Ziemi Limanowskiej Tom IV Księga Wójtowsko-Ławnicza Miasta Limanowa z lat 1770-1798, opracował, wstępem, komentarzem i indeksem opatrzył Arkadiusz Urbaniec, Limanowa 2016.

Leon Żuławski Oblężenie Limanowy czyli rzeź galicyjska 1846 wierszem i inne utwory, oprac. Joanna M. Dziewulska, Jacek Żuławski, Kraków 2012.

Mapa katastralna miasta Limanowa z 1845 roku. Ze zbiorów Starostwa Powiatowego w Limanowej.

Google Maps.

Zdjęcia własne.

Tekst i fotografie: Kacper Czochara