Gdzieś na Adriatyku, w czasie Wielkiej Wojny. Nowiutki, szybki i nowoczesny krążownik austro-węgierski SMS Novara. Na pierwszym planie grupa dziesięciu wilków morskich o ogorzałych licach. Pośród nich Lajos,  autor korespondencji i nadawca życzeń wielkanocnych. Często w tego rodzaju korespondencji z użyciem kart pocztowych fotograficznych nadawca oznaczał siebie krzyżykiem lub strzałką, by rodzina mogła go łatwo rozpoznać. Upływ czasu i przeżycia wojenne zmieniały ludzi. Jeden z marynarzy gra na skrzypcach,  może czardasza? Węgierska dusza. Twarze matrosów zamyślone, kolejne święta z dala od domu. Czy szczęśliwy los pozwoli wrócić w rodzinne strony, do bliskich? Na drugim planie, na nadbudówce okrętu, marynarz na wachcie bacznie obserwuje widnokrąg. Trwa wojna. Okręt wszedł do służby w szóstym miesiącu wojny, niejako z marszu. Na rewersie fotografii lakoniczny odręczny opis w języku węgierskim: „Bohaterowie z Novary”.

Krążownik S.M.S. Novara w całej okazałości. Stan załogi: 320 marynarzy i 20 oficerów. Długość - 130,6 m, szerokość – 12,77 m, zanurzenie – 5,29 m, wyporność standardowa – 3580 t, wyporność pełna – 4417 t. Prędkość maksymalna (projektowa) to 27 węzłów (ok. 50 km/h), ale okręt był w stanie osiągnąć przez pewien krótki czas prędkość nawet trzydziestu kilku węzłów. Napęd stanowiło 16 kotłów Yarrow i 2 niezawodne turbiny AEG -Curtis o mocy 29565 KM. Paliwo to węgiel (771 ton w zapasie) lub brykiety (635 t). Zasięg – 1600 mil morskich przy prędkości ekonomicznej 24 węzłów. Uzbrojenie: 9 dział o kalibrze 100 mm (3,9 cala), jedno działo o kalibrze 47 mm, jeden ckm plot 8 mm, 3 wyrzutnie torped (po roku 1917 dozbrojony w kolejne trzy) kalibru 450 mm. SMS Novara, trzecia i ostatnia z serii, dała nazwę swojej klasie; siostrzane jednostki tego typu to SMS Helgoland i SMS Saida. Często są określane jako ulepszony typ „Admirał Spaun”. Niektóre źródła klasyfikują te jednostki jako typu „Helgoland”. Wszystkie te trzy nowoczesne okręty weszły do służby już w trakcie trwania wojny. SMS Novara zawdzięcza swoją nazwę zwycieskiej dla Austrii bitwie pod Novarą, która rozegrała się 23 marca 1849 roku. Dowodzona przez marszałka Radetzky'ego armia austriacka pokonała siły włoskie (piemonckie), nota bene dowodzone przez polskiego generała Wojciecha Chrzanowskiego. (karta pocztowa z zbiorach autora)

Panorama miasta z przełomu XIX i XX wieku. Karta pocztowa z długimi liniami adresowymi w zbiorach autora.

Panorama Poli z widokiem na port wojenny. Wydawnictwo Guido Costalunga, Pola 1910/11

(w zbiorach autora).

W Poli (obecnie Pula w Chorwacji) znajdowała się główna baza marynarki wojennej Austro-Węgier (Kaiserliche und Königliche Kriegsmarine). Królestwo Chorwacji było jednym z historycznych krajów Korony Świętego Stefana; de facto Węgry miały dostęp do morza.

Węgierscy rekonstruktorzy w uniformach cesarsko-królewskiej marynarki wojennej na obchodach 105. rocznicy Bitwy Limanowskiej w Soproniu 8 grudnia 2019 roku. Fotografia autorstwa pana László Władka Czyzyka. Madziarski żołnierz kojarzy nam się przede wszystkim z zawadiackim huzarem, „czerwonym diabłem”, w barwnym uniformie ze złotymi szamerunkami, szabeltasem i czakiem z kitą z końskiego włosia. No może jeszcze z bitnym nieustraszonym piechurem. Ale z matrosem? Wszak Węgry, jakby nie było śródlądowe państwo, ma swoje morze, czyli Balaton, a do tego jeszcze żeglowny Dunaj, drugą po Wołdze co do wielkości europejską rzekę. To w sam raz na kanonierkę floty rzecznej co najwyżej, a gdzie tu miejsce na potężne pancerniki SMS Szent Istvan, SMS Árpád czy SMS Budapest, niszczyciele SMS Huszár, kontrtorpodowce SMS Csikós, itd., o stricte węgierskich nazwach? Przed wybuchem Wielkiej Wojny flota Austro-Węgier była klasyfikowana pod względem wielkości na szóstym miejscu w Europie i na ósmym miejscu na świecie. Po tzw. ugodzie (czy też pojednaniu, między Węgrami a Austrią) w roku 1867 społeczeństwo węgierskie czynnie włączyło się w rozbudowę wspólnej już floty. Służba czynna w marynarce trwała cztery lata, a w rezerwie sześć lat. Pod czerwono-biało-czerwoną banderą służyli także Polacy.

    Okręt został zbudowany, jak już wspomniałem wcześniej, jako trzeci i ostatni tego typu, w węgierskiej stoczni Ganz i Spółka - Fabryka Maszyn, Wagonów i Stocznia Danubius S.A. (Danubius Villamossági-, Gép-, Waggon- és Hajógyár Rt.) w Fiume (obecnie Rijeka w Chorwacji). Stępkę położono 9 lutego 1912 roku, wodowano rok później - 15 lutego 1913 roku, a w grudniu 1914 roku budowa okrętu była ukończona. Po przeprowadzeniu zaciągu wszedł do służby 10 stycznia 1915 roku pod rozkazami kmdra (Linienschiffskapitäna) Miklósa Horthy'ego, który wcześniej dowodził pancernikiem SMS Habsburg. Horthy osobiście czuwał nad budową, wyposażeniem i uzbrojeniem Novary, która to jednostka – najnowocześniejsza we flocie – miała stać się wkrótce jego okrętem flagowym. Strategicznym zadaniem cesarsko-królewskiej floty, uwarunkowanym jej realnymi możliwościami, było utrzymanie przewagi na akwenie adriatyckim, unikając przeniesienia działań na otwarte wody Morza Śródziemnego. Mimo tych deklaracji dowództwa ck floty, wskutek nacisków sojuszniczych Niemiec, SMS Novara otrzymała pierwsze zadanie, a mianowicie „przerzucenie” na holu w rejon Morza Jońskiego niemieckiej łodzi podwodnej U8. Krążownik, poddany zabiegom kamuflażu (udając parowiec), pokonał niezauważony Cieśninę Otranto, zwolnił U-boota z holu w wyznaczonym rejonie, i - mimo wykrycia przez francuskie okręty – szczęśliwie powrócił do bazy. 23 maja 1915 roku Królestwo  Włoch (dotychczasowy sprzymierzeniec) wypowiedziało wojnę monarchii naddunajskiej. Włoską flotę wojenną wsparły okręty sojuszników: Francji i Wielkiej Brytanii, co zmieniło radykalnie układ sił na Adriatyku. Kolejna misja Novary to udany rajd na włoski port Porto Corsini, wespół z kontrtorpedowcem SMS Scharfschütze i czterema torpedowcami. Rajd był częścią operacji całej ck floty przeciwko włoskim portom na Adriatyku, podjętej tuż po wypowiedzeniu wojny przez Włochy. W lipcu kolejny wypad zespołu okrętów pod rozkazami Horthy'ego z Novarą na czele, tym razem na włoskie wybrzeża w okolice Rimini, a w grudniu na San Giovanni di Medua. 8 lipca 1916 roku Novara w pojedynkę zapuściła się na wody Cieśniny Otranto i zatopiła dwa (kolejne dwa uszkodziła) lugry stawiające sieci zaporowe.

Austrowęgierskie pancerniki obrony wybrzeża typu Monarch: SMS Budapest i SMS Monarch.

Udany rajd cesarsko-królewskiej floty na Ankonę. Na pierwszym planie pancernik SMS Habsburg (przeddrednot), okręt flagowy admirała Hausa w tej akcji. Karta pocztowa (z obiegu) z serii: OFFIZIELLE KARTE FÜR ROTES KREUZ NR 187 (w zbiorach autora).

SMS Novara, już jako okręt flagowy, okryła się wojenną chwałą przede wszystkim w największej bitwie morskiej na Adriatyku (bitwa kążowników), która rozegrała się na wodach Cieśniny Otranto 15 maja 1917 roku.  Pomysłodawcą akcji mającej na celu zniszczenie blokady w cieśninie był kmdr Horthy, który też przejął dowodzenie zespołem uderzeniowym (okręty nawodne: trzy szybkie krążowniki typu Novara  - Saida, Helgoland i Novara, kontrtorpedowce Balaton i Csepel z bazy w  Cattaro, okręty podwodne i łodzie latające). Przebieg tej bitwy zasługuje na osobny artykuł; polecam fachowe i ciekawe opracowanie - link w bibliografii). Załoga z flagowej Novary dokonywała cudów waleczności, przyjmując na siebie skoncentrowany ogień przeciwnika. Wspomnę tylko, że w trakcie najbardziej intensywnego pojedynku artyleryjskiego, gdy o godz. 10.10 Novara otrzymała kolejne trafienie, tym razem w pomost, ciężko rannego kmdra Horthy'ego  (na pewien czas stracił przytomność) zastąpił i przejął dowodzenie okrętem i całym zespołem Polak, kapitan Stanisław Witkowski, oficer artyleryjski na Novarze. Na okręcie poległo 13 członków załogi. 2 marca 1918 roku Horthy otrzymał z rąk Cesarza Karola I awans na stopień kontradmirała i dowodcę całej floty ck marynarki wojennej. Los cesarsko-królewskiej floty dopełnił się wpierw 31 października 1918 roku, kiedy to władze Państwa Południowych Słowian przejęły ją w całości wraz z bazami i podległymi instytucjami na mocy podpisanego dzień wcześniej porozumienia z Cesarzem Karolem I. (protokół przekazania podpisał na flagowym okręcie floty SMS Viribus Unitis jej ostatni dowódca wiceadmirał Miklós Horthy), a definitywnie po podpisaniu kapitulacji i zakończeniu wojny, kiedy to została rozdysponowana jako łup wojenny pomiędzy zwycięskie państwa Ententy. Novara przypadła Francji, pod której banderą służyła pod nową nazwą „Thionville” jako okręt szkolny. Wycofana ze służby w roku 1930, slużyła jeszcze – zacumowana w Tulonie - jako koszary. Epilog Novary nastąpił w 1941 roku; okręt został zezłomowany. W świadomości narodowej Węgrów dokonania wojenne SMS Novara zajmują poczytne miejsce.

Admirał Miklós Horthy jako Regent Królestwa Węgier na obrazie pędzla Zoltána Héya. Ilustracja zaczerpnięta z albumu pt. „ 100 YEARS – 100 ARTEFACTS from the Hungarian Military History Museum” , wyd. MoD Military History Institute and Museum, Budapest, 2012.

                                                                                                                                                                                                 Autor: Marek Sukiennik

Bibliografia:

1. Károly Csonkaréti, Marynarka Wojenna Austro-Węgier w I wojnie światowej 1914-1918, Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Przedsięwzięcie Galicja – Michał Zych, Kraków 2004
2. http://dziennikzbrojny.pl/artykuly/art,3,9,1531,pole-bitwy,konflikty-zbrojne-do-1939-r,flota-austro-wegier-przeciw-blokadzie-ciesniny-otranto
3. https://hu.m.wikipedia.org/wiki/SMS_Novara