Mapa okaleczonego w Grand Trianon Królestwa Węgier z 1931 roku. Stielers Handatlas Gotha: Justus Perthes.
Regent Królestwa Węgier admirał Mikołaj Horthy. Mąż opatrznościowy dla Węgier w trudnych latach po Wielkiej Wojnie, Węgierskiej Republice Rad, interwencji zbrojnej wojsk francuskich, rumuńskich, czeskich i serbskich, Trianonie, a także w nie mniej ciężkich czasach II wojny światowej. Nie miał tytułów arystokratycznych; wywodził się ze średniozamożnej szlachty. Był wyznania kalwińskiego. Adiutant przyboczny cesarza i króla węgierskiego Franciszka Józefa I, ostatni dowódca floty Austro-Węgier. Sprawował rządy do 1944 roku, następnie więziony w Niemczech, później w niewoli amerykańskiej do 1945 roku, dalej udał się na emigrację do Portugalii, gdzie zmarł w 1957 roku. W roku 1993 jego prochy powróciły do Ojczyzny; został uroczyście pochowany 4 września - zgodnie ze swoją wolą wyrażoną w testamencie – w mauzoleum w Kenderes (miejsce urodzenia). Najwyższą godność w państwie osiągnął gorliwą pracą, wiernie służąc narodowi. Pozostawił po sobie wspomnienia – autobiografię, której tytuł: „Życie dla Węgier” mówi sam za siebie. Przyjaciel Polski, co udowodnił m.in. w roku 1920 i 1939.
Budzący po dziś dzień głębokie kontrowersje dyktat z Trianon, wielce krzywdzący naszych Bratanków Madziarów, zdeterminował na kolejne dekady węgierskie życie polityczne, zarówno to wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Rewizja zapisów traktatu stała się wiodącym celem polityki zagranicznej Królestwa Węgier pod przywództwem Regenta admirała Miklósa Horthy'ego i rządami kolejnych premierów. Nowy powojenny ład w Europie, wydumany w Wersalu, opierający się głównie na zmanipulowanych zasadach samostanowienia narodów i zbiorowego bezpieczeństwa, mający gwarantować upragniony pokój, przetrwał raptem niecałe dwadzieścia lat. Gdy w 1935 roku Führer III Rzeszy Niemieckiej Adolf Hitler ostatecznie odrzucił restrykcje narzucone Niemcom przez Traktat Wersalski, demontaż porządku wersalskiego nabrał tempa.
7 marca 1936 roku Hitler wkroczył do Nadrenii. W dniach 12 -13 marca 1938 roku III Rzesza dokonała Anschlussu Austrii, co było kolejnym pogwałceniem zapisów traktatu wersalskiego. Następnym celem dla Hitlera była Czechosłowacja; sam premier Wielkiej Brytanii Arthur Neville Chamberlain zaproponował spotkanie czterech mocarstw w Monachium (w dniach 29-30 września 1938 roku), gdzie szybko oddano Niemcom Sudetenland i zgodzono się na plebiscyty w częściach ziem Czechosłowacji wskazanych przez Hitlera. Polska zażądała od Czechosłowacji Zaolzia. Gwoli przypomnienia, na początku 1919 roku wojska czeskie wtargnęły na Śląsk Cieszyński, który opowiedział się za Polską, i doszły aż do Wisły. W obronie Śląska poległ m.in. kpt. Cezary Haller (brat gen. Józefa Hallera); rannego po postrzale, dobili bagnetami czescy żołnierze. W konsekwencji tej agresji Rada Ambasadorów, wsłuchując się w głos Edwarda Benesza, bez plebiscytu ustaliła granicę na Olzie, przyznając Czechom część polskojęzycznego Śląska Cieszyńskiego położonego za Olzą.
Z kolei Królestwo Węgier upomniało się o Ziemie Korony Świętego Stefana utracone dyktatem trianońskim i doszło do dwóch arbitraży (obydwa miały miejsce w Wiedniu), o których wiedza (poza oczywiście historykami) jest w Polsce znikoma.
Powyżej prezentowanymi walorami filatelistycznymi Poczta Królestwa Węgier upamiętniła odzyskanie Koszyc (z lewej) oraz jubileusz dwudziestolecia rządów Regenta admirała Miklósa Horthy'ego (z prawej).
Konsekwencją układu monachijskiego był tzw. I Arbitraż Wiedeński, przeprowadzony 2 listopada 1938 roku w Pałacu Belvedere (nieopodal Burgu) w Wiedniu. Kilka dni wcześniej, 29 października, Węgry i Czechosłowacja zgodnie poprosiły rządy Niemiec i Włoch o rozsądzenie sporu terytorialnego, z góry deklarując, że zaakceptują wynik arbitrażu. Było to następstwem fiaska dwustronnych negocjacji, jakie miały miejsce w dniach 9-13 października w Komárom (słow. Komárno), i wyłączenia się z roli arbitrów w tej sprawie (jako sygnatariuszy układu monachijskiego) Wielkiej Brytanii i Francji. Na mocy traktatu z 2 listopada, wieńczącego obrady, Węgry odzyskały część północnych ziem Korony Węgierskiej włączonych w Trianon do Czechosłowacji: część południowej Słowacji z Koszycami (węg. Kassa) oraz część południowej Rusi Zakarpackiej z Użhorodem (węg. Ungvár) i Munkaczem (węg.Munkács). 11 marca 1939 roku zostało podpisane porozumienie, na mocy którego Węgry uzyskały prawo do całego Zakarpacia (Rusi Węgierskej), czyli Kárpátalji. 15 marca Hitler zajął Czechy i Morawy. W dniach 14-18 marca wojska węgierskie, pokonując krótki zbrojny opór Siczy Karpackiej (szkolonej przez Niemców), zajęły przyznane przez mocarstwa tereny Rusi Zakarpackiej. 16 marca na Przełęczy Wereckiej uroczyście odnowiono wspólną polsko-węgierską granicę. Podobna uroczystość miała miejsce 20 marca na Przełęczy Użockiej. Nota bene Przełęcz Werecka miała i ma nadal ogromne znaczenie w świadomości narodowej Madziarów, albowiem pod koniec IX wieku wiódł tędy szlak, którym to plemiona węgierskie - pod przywództwem Arpada – przeszły z Atelkuzu (krainy między Dniestrem, Prutem i Seretem) do Kotliny Panońskiej. W 2008 roku powstał tu monumentalny pomnik (przypominający bramę), symbolizujący zasiedlenie przez Madziarów nowej ojczyzny.
W dniach 14-18 marca 1939 roku armia węgierska zajęła Zakarpacie, szybko przełamując opór siczowców. Przełęcz Użocka znalazła się na styku trzech granic: polskiej, węgierskiej i słowackiej. Republika Słowacka została utworzona 14 marca 1939 roku jako państewko satelickie III Rzeszy. 1 września 1939 roku, bez uprzedniego wypowiedzenia wojny, zaatakowała - wraz z Hitlerem - Polskę siłami trzech dywizji. Na rewersie prezentowanej karty pocztowej (z epoki, wydawnictwo węgierskie, w zbiorach autora) widnieje data 18 marca 1939 roku. Poniżej fragment rewersu tejże karty.
Tzw. II Arbitraż Wiedeński dotyczył sporu terytorialnego między Węgrami a Rumunią. Poprzedzony był, podobnie jak niecałe dwa lata wcześniejszy spór z Czechosłowacją, dwustronnymi negocjacjami, które rozpoczęły się 16 sierpnia 1940 roku w Turnu Severin w Oltenii. Zerwanie rozmów w dniu 24 sierpnia nie było dla nikogo zaskoczeniem; obydwie strony nieprzejednanie trwały przy swoich stanowiskach; Wegrzy domagali się powrotu całego Siedmiogrodu (69 tys. km²) podnosząc argumenty historyczne, zaś Rumuni skłonni byli oddać przygraniczny pas (ok. 10 tys. km²) z miastami: Szatmárnémeti (rum. Satu Mare) i Nagyvárad (rum. Oradea) wraz z wysiedloną z pozostałej części Transylwanii ludnością węgierską. Hitler i Mussolini nie życzyli sobie konfliktu zbrojnego miedzy swoimi – jakby nie było – sojusznikami (Hitler nie chciał osłabiać zanadto Rumunii, która dopiero co w czerwcu musiała oddać Stalinowi Besarabię i północną Bukowinę), dlatego też wezwali w trybie ultymatywnym rządowe delegacje Węgier i Rumunii do wiedeńskiego pałacu Belvedere na dzień 29 sierpnia. Niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop oraz jego włoski odpowiednik hrabia Galeazzo Ciano przedstawili skonfliktowanym stronom gotowy projekt porozumienia, zakładający oddanie Królestwu Węgier terytorium o powierzchni 43 492 km² (ludność 2 667 tys.), to jest północną część Kriszany (uważanej przez wielu za część Siedmiogrodu), Maramuresz (węg. Máramaros) oraz północno-wschodnią część Siedmiogrodu z Ziemią Seklerów (węg. Székelyföld). W części Siedmiogrodu, którą zachowało Królestwo Rumunii, pozostała mniejszość węgierska licząca 363 tys. ludności. Po burzliwych nocnych obradach Rada Koronna Królestwa Rumunii przyjęła nieznaczną przewagą głosów protokół wiedeński. Następnego dnia, tj. 30 sierpnia 1940 roku, traktat został podpisany. Rumunia miała 14 dni na ewakuację utraconego terytorium; wojska węgierskie zajęły odzyskane ziemie do 13 września.
Vitéz nagybányai Horthy Miklós (w mundurze admiralskim) wkracza na czele wojsk do Szatmárnémeti 5 września 1940 roku (karta pocztowa – obieg z 1941 roku - w zbiorach autora).
Poczta Królestwa Węgier upamiętniła odzyskanie Siedmiogrodu serią trzech znaczków pocztowych, w katalogu Michela 460-462.
Medal okolicznościowy za Siedmiogród 1940 (awers i rewers), wykonany ze stopu cynku, tzw. Kriegsmetall. Odznaczenie zostało ustanowione 30 sierpnia 1940 roku; przyznawane żołnierzom i żandarmom za udział w zajmowaniu ziem odzyskanych od Królestwa Rumunii na mocy II Arbitrażu Wiedeńskiego (w zbiorach autora).
6 kwietnia 1941 roku wojska niemieckie, węgierskie i włoskie wkroczyły do Jugosławii, która skapitulowala już po 11 dniach. Na gruzach Jugosławii powstały: Niepodległe Państwo Chorwacji, sprzymierzone z Osią, i Serbia Nedicia z Rządem Ocalenia Narodowego, pod kontrolą niemiecką. Resztę terytorium okupowały Niemcy i Włochy. Węgrzy (liczyli na całą Vojvodinę i Banat) odzyskali niewielką część południowych Ziem Korony Świętego Stefana, a mianowicie: Baczkę, Baranję, Medjumurje (od Chorwacji) i Prekmurje (od Słowenii). Powierzchnia odzyskanych w 1941 roku ziem wynosiła 11417 km² wraz z ponad milionem mieszkańców.
Okolicznościowy medal za odzyskanie południowych Ziem Korony Węgierskiej 1941. Odznaczenie zostało ustanowione 4 września 1941 roku i przyznawane żołnierzom i żandarmom uczestniczącym w przywracaniu ziem utraconych w Trianon na rzecz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Medal wykonany ze stopu cynku; na fotografii prezentowane: awers i rewers medalu (w zbiorach autora).
Ustalenia wynikające z obydwu arbitraży wiedeńskich obowiązywały teoretycznie do początku 1947 roku i zostały anulowane przez paryską konferencje pokojową, zwieńczoną podpisaniem w dniu 10 lutego 1947 roku układu pokojowego między aliantami a satelitami III Rzeszy Niemieckiej: Włochami, Rumunią, Węgrami, Bułgarią, Austrią i Finlandią. De facto, z chwilą przejmowania tych ziem przez Armię Czerwoną, ustanawiana była na nich wojskowa administracja sowiecka.
Autor: Marek Sukiennik
Bibliografia:
- Felczak Wacław, Historia Węgier, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966
- Figiel Stanisław, W łuku rumuńskich Karpat Siedmiogród, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2013
